پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ حبیب‌الله القانیان (۱۲۸۸-۱۳۵۸ ه.ش) یکی از برجسته‌ترین و در عین حال جنجالی‌ترین چهره‌های اقتصادی ایران در دوره پهلوی دوم بود. او به‌عنوان سرمایه‌دار یهودی ایرانی، رئیس انجمن کلیمیان تهران، و یکی از پیشگامان صنعت در ایران شناخته می‌شود. با این حال، فعالیت‌های اقتصادی و سیاسی او، به‌ویژه ارتباطاتش با رژیم صهیونیستی و دربار پهلوی، او را به شخصیتی پیچیده و بحث‌برانگیز تبدیل کرده است. القانیان به اتهام جاسوسی برای اسرائیل، فساد اقتصادی، و انتقال سرمایه‌های ملی به خارج از کشور در سال ۱۳۵۸ محاکمه و اعدام شد. این مقاله با استناد به اسناد تاریخی، گزارش‌های ساواک، و منابع معتبر، به بررسی زندگی، فعالیت‌ها، اتهامات، و واکنش‌های مرتبط با او می‌پردازد و تلاش می‌کند تصویری جامع از این شخصیت ارائه دهد.
تولد و پیشینه خانوادگی
حبیب‌الله القانیان در سال ۱۲۸۸ هجری شمسی در محله عودلاجان تهران، یکی از قدیمی‌ترین محله‌های یهودی‌نشین پایتخت، متولد شد. این محله در محدوده خیابان‌های ناصرخسرو، ری، امیرکبیر، و ۱۵ خرداد قرار داشت و در گذشته مرکز اصلی سکونت جامعه یهودی تهران بود. پدر او، بابا، خیاط بود و حبیب‌الله یکی از هفت برادر خانواده‌ای بود که همگی در فعالیت‌های اقتصادی نقش داشتند. برادران او شامل نجات‌الله، عطاءالله، صیون، داود، جان، و نصرالله بودند که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به جز حبیب‌الله، همگی به شهرهایی مانند لندن، نیویورک، و لس‌آنجلس مهاجرت کردند.
حبیب‌الله در نوجوانی تحصیل را رها کرد و در هتل دایی‌اش در نزدیکی میدان فردوسی مشغول به کار شد. این تجربه اولیه، نقطه شروعی برای ورود او به دنیای تجارت بود. در سال ۱۳۱۶، او و برادرانش تجارتخانه‌ای در سرای حاج اسماعیل تأسیس کردند و به واردات کالاهایی مانند ساعت، پارچه، رادیو، و ماشین خیاطی پرداختند. در سال ۱۳۲۸، او با دختردایی خود ازدواج کرد که حاصل این ازدواج سه پسر به نامهای کارمل، سینا، و فریدون و یک دختر به نام مهناز بود.
فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی
حبیب‌الله القانیان به‌عنوان یکی از پیشگامان صنعت در ایران شناخته می‌شود. او در دهه ۱۳۳۰ اولین کارخانه تولید پلاستیک و ملامین را در ایران تأسیس کرد و با بهره‌گیری از انحصار بازار در سال‌های اولیه، سود کلانی به دست آورد. در سال ۱۳۳۷، شرکت پلاسکو را راه‌اندازی کرد که به تولید محصولات پلاستیکی و ملامین می‌پرداخت. پنج سال بعد، در سال ۱۳۴۲، با سرمایه‌گذاری او و طراحی مهندسان اسرائیلی، ساختمان پلاسکو در چهارراه استانبول تهران ساخته شد. این ساختمان ۱۶ طبقه، یکی از اولین برج‌های مدرن ایران بود و به نمادی از پیشرفت معماری و اقتصادی در تهران تبدیل شد.
علاوه بر پلاسکو، القانیان در سال ۱۳۴۱ ساختمان آلومینیوم را در خیابان شاه (جمهوری کنونی) در ۱۴ طبقه احداث کرد. این ساختمان با زیربنای حدود ۳۰,۰۰۰ متر مربع در زمینی به مساحت ۴,۳۰۰ متر مربع ساخته شد. هر دو ساختمان پلاسکو و آلومینیوم در دهه ۱۳۵۰ به هژبر یزدانی، سرمایه‌دار بهایی و از افراد نزدیک به دربار پهلوی، فروخته شدند و پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۸ با حکم دادگاه انقلاب مصادره و به بنیاد مستضعفان واگذار شدند.
القانیان همچنین در بخش‌های دیگر اقتصاد فعال بود. او سهامدار عمده چندین بانک بود، در صنعت آلومینیوم سرمایه‌گذاری کرد، و مدیریت کارخانجاتی مانند ریسندگی و بافندگی ممتاز را بر عهده داشت. او سال‌ها عضو اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران بود و از این جایگاه برای نفوذ در بازار و کسب امتیازات اقتصادی استفاده می‌کرد.
ارتباط با دربار پهلوی و رانت‌خواری
ارتباط نزدیک القانیان با دربار پهلوی، به‌ویژه اشرف پهلوی، خواهر دوقلوی محمدرضا شاه، نقش مهمی در موفقیت‌های اقتصادی او داشت. این ارتباط به او مصونیت سیاسی و اقتصادی بخشید و از پرداخت مالیات‌های کلان معاف بود. اسناد ساواک نشان می‌دهند که او در جلسات قمار ترتیب‌داده‌شده توسط اشرف پهلوی حضور داشت و از حمایت او برخوردار بود.
در 6 مرداد سال ۱۳۵۴، به دنبال فرمان محمدرضا پهلوی برای مبارزه با گرانفروشی، القانیان به اتهام اخلال در بازار و گرانفروشی بازداشت شد. گزارش‌ها نشان می‌داد که شرکت‌های تحت مدیریت او، از جمله پلاسکو، از عوامل اصلی افزایش قیمت‌ها بودند. با این حال، این بازداشت بیشتر جنبه نمایشی داشت و القانیان با وساطت اشرف پهلوی و مئیر عزری، نماینده رژیم صهیونیستی در ایران، به‌سرعت آزاد شد. نامهای از او در تاریخ ۷ شهریور ۱۳۵۵ خطاب به شاه نشان‌دهنده وفاداری و تملق او نسبت به دربار است:
«جان‌نثار حبیب‌الله القانیان که در جریانات مبارزه با گرانفروشی مورد تعقیب قرار گرفته در دادگاه شعبه ۱۵ استان تهران تبرئه و سپس مجدداً تحت پیگرد و در این مرحله به علت عدم دفاع از خود محکوم گردیدم، مشمول عنایات شاهنشاه عدالت‌پرور قرار گرفته و مورد عفو ملوکانه واقع شدم. اینک آگاه شدم که به مجازات بسیار شدیدتری که محدودیت از فرصت شرفیابی به حضور مقدس شاهنشاه است … دچار گردیده‌ام… جان ناقابل من و خانواده‌ام فدای سلامت و سعادت شاهنشاه ایران باد.»
این نامه نشان‌دهنده عمق وابستگی القانیان به دربار و تلاش او برای حفظ جایگاه خود در ساختار قدرت بود.
ارتباط با رژیم صهیونیستی
یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین جنبه‌های زندگی القانیان، ارتباط نزدیک او با رژیم صهیونیستی بود. او از سال ۱۳۴۱ تا ۱۳۵۷ به‌عنوان رئیس انجمن کلیمیان تهران فعالیت می‌کرد و با مئیر عزری، نماینده رژیم صهیونیستی در ایران، همکاری نزدیکی داشت. اسناد ساواک نشان می‌دهند که القانیان در انتقال سرمایه‌های یهودیان ایرانی به اسرائیل نقش کلیدی داشت و زمین‌های متعددی در نزدیکی تل‌آویو خریداری کرده بود. یکی از این سرمایه‌گذاری‌ها، ساخت آسمان‌خراشی در منطقه هرتزلیا-تل‌آویو بود که ارتفاع آن سه برابر ساختمان پلاسکو گزارش شده است.
متن سند:
آقای حاج حبیب‌الله القائیان رئیس انجمن کلیمیان تهران و سرمایه دار معروف در حال حاضر مشغول احداث ساختمان بزرگ چندین طبقه در بین راه هرصلیا و تل آویو در کشور اسرائیل می‌باشد و بلندی این ساختمان سه برابر بلندی ساختمان آلومینیوم یا پلاسکو می‌باشد. آسمان خراش مزبور هنوز نیمه تمام است.
آقای منصور یومطوب که ساکن شهر هرصلیا واقع در کشور اسرائیل می‌باشد اظهار داشته است مخارج این ساختمان خراش بایستی از خارج فرستاده شود.
نظریه شنبه: شنبه خود آسمان خراش مورد بحث را مشاهده نموده است. و اهالی محل اظهار داشته‌اند که ساختمان متعلق به آقای القانیان می‌باشد.
نظریه سه‌شنبه – حاج حبیب القانیان بین افراد ایرانی شایع نموده است که در کشور اسرائیل صاحب هیچ گونه زمین یا ملکی نبوده و تمام سرمایه‌اش در ایران متمرکز می‌باشد در صورتی که کلیمیان ایرانی معتقدند که مشارالیه در اسرائیل دارای زمین‌های متعدد و ساختمان‌های بزرگ می‌باشد. آموز
نظریه چهارشنبه – نظریه سه‌شنبه مورد تائید است.
گزارش ساواک نشان می‌دهد که القانیان در جلسه‌ای با حضور مقامات ارشد اسرائیلی، از جمله افرائیم کاتزیر (رئیس‌جمهور)، پینهاس ساپیر (وزیر دارایی)، موشه دایان (وزیر دفاع)، و ابا ابن (وزیر خارجه)، قول همکاری برای جمع‌آوری کمکهای مالی و تشویق مهاجرت یهودیان ایرانی به اسرائیل داد.
متن سند:
موضوع: مکبیت از کلیمیان سرشناس اسرائیل جهت بازدید از اسرائیل
در بازدید اخیری که هیئت اعزامی مکبیت(قسمت کمک به دولت و ارتش اسرائیل) از نقاط اشغالی جنگ اخیر اسرائیل با اعراب و سر حدات گولان و شهرهای اسرائیل نموده بودند در جلسه آشنایی که با حضور کاتریز رئیس جمهور و سپیر وزیر دارایی و موشه دایان وزیر دفاع و ابا ابان ویر امورخارجه اسرائیل برگزار گردید بود آقای حبیب القانیان رئیس انجمن کلیمیان و ابراهیم راد صاحب کارخانه کارتن سازی در حضور نامبردگان قول داده اند که پس از بازگشت به ایران و سعی و اهتمام ورزند که نسبت به به گذشته مبالغ قابل ملاحظه ای از کلیمیان ایرانی جهت کمک به اسرائیل جمع آوری نموده و با تبلیغات وسیع و دامنه دار یهودیان ایرانی را وادار به مهاجرت به اسرائیل بنماید.
… آقای حبیب القانیان سرمایه‌دار و بازرگان معروف کلیمی […] اسرائیل را سرزمین اصلی خود دانسته و کلیمیان ایرانی را تشویق می نماید که در اسرائیل سرمایه گذرای نموده و از این رهگذر در جهت پیشرفت بنمایه اقتصادی اسرائیل کمک می‌نماید.
در جریان جنگ اعراب و اسرائیل در سال ۱۳۴۶، او مبالغ هنگفتی (حدود سه میلیون تومان) برای حمایت از اسرائیل جمع‌آوری کرد و حتی ۱۰,۰۰۰ بلیط مسابقه فوتبال ایران و اسرائیل در سال ۱۳۴۷ را برای توزیع رایگان بین یهودیان خریداری نمود. اسنادی نیز از حمایت همه جانیه القانیان از تیم فوتبال اسرائیل در بازی مقابل ایران موجود است که بازتابی دقیق از جزئیات این نوع حمایت‌ها نشان می‌دهد. در مقابل، اسنادی نیز موجود است که می‌توان بر اساس آنها شدت انزجار عمومی را از اسرائیل در بستر این بازی فوتبال مشاهده کرد. برای مثال این سند گواهی واضح در این خصوص است.
القانیان همچنین ساختمانی را در خیابان کاخ تهران (محل سابق اقامتگاه قوام‌السلطنه) خریداری کرد و آن را در اختیار آژانس یهود قرار داد تا به‌عنوان پایگاهی برای فعالیت‌های جاسوسی استفاده شود.
او در سخنرانی خود در سال ۱۳۴۹ در انجمن خیریه یهود، صراحتاً از یهودیان خواست تا در خدمت اسرائیل باشند: «اسرائیل امروز به کمک فرزندان خود احتیاج دارد و ما همه موظف هستیم خود و سرزمینی را که در آن زندگی می‌کنیم، در خدمت اسرائیل نوپا به کار بگیریم».
عضویت در فراماسونری
حبیب‌الله القانیان عضو لژهای فراماسونری پهلوی و ابن‌سینا بود که از مراکز نفوذ سیاسی و اقتصادی در دوره پهلوی محسوب می‌شدند. لژ پهلوی، که در دهه ۱۳۳۰ احیا شد، شامل اعضای برجسته حکومتی بود و در رویدادهایی مانند سقوط دولت مصدق نقش داشت. اسماعیل رائین در کتاب اسناد فراماسونری در ایران نام القانیان را به‌عنوان یکی از بنیانگذاران لژ ابن‌سینا ذکر کرده است.
بازداشت، محاکمه، و اعدام
با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، حبیب‌الله القانیان در ۲۷ بهمن همان سال به دلیل وابستگی به رژیم پهلوی و اتهامات مرتبط با جاسوسی بازداشت شد. او در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۵۸ در دادگاه انقلاب اسلامی به همراه چند تن دیگر از وابستگان رژیم پهلوی، از جمله رحیم‌علی خرم، محاکمه شد. کیفرخواست صادره علیه او شامل اتهاماتی مانند جاسوسی برای اسرائیل، فساد فی‌الارض، کمک مالی به رژیم صهیونیستی، و غارت بیت‌المال بود.
اسناد ساواک که در دادگاه ارائه شد، نقش القانیان در انتقال سرمایه به اسرائیل، خرید زمین در تل‌آویو، و ضرب سکه‌هایی با نماد صهیونیسم برای جشن ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی را تأیید می‌کرد. به‌عنوان مثال، گزارش ساواک نشان می‌داد که او ۳۰۰,۰۰۰ تومان برای تهیه این سکه‌ها اختصاص داده بود. همچنین، گزارش‌های ساواک از دیدارهای او با مقامات اسرائیلی و فعالیت‌هایش در راستای منافع صهیونیسم به‌عنوان مدارک کلیدی در دادگاه استفاده شد.
القانیان در دفاعیات خود ادعا کرد که مخالف شاه و صهیونیسم بوده و تنها برای معالجه به اسرائیل سفر کرده است. او همچنین شاه را «دیکتاتور و طاغوت» خواند. با این حال، شواهد و اسناد، از جمله تصاویر دیدارهای او با مقامات اسرائیلی، اتهامات را تأیید کرد. دادگاه در نهایت او را به جرم خیانت به منافع ملی و جاسوسی محکوم کرد و در سحرگاه ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۸ اعدام شد. دارایی‌های او مصادره و به نفع مستضعفین به بنیاد مستضعفان واگذار شد.
واکنش‌های بینالمللی
اعدام القانیان واکنش‌های گسترده‌ای در محافل بینالمللی، به‌ویژه در رژیم صهیونیستی و ایالات متحده، به دنبال داشت. مناخیم بگین، نخست‌وزیر اسرائیل، در پارلمان این رژیم از اعدام القانیان ابراز تأسف کرد و از کشورهای جهان خواست تا برای جلوگیری از اعدام‌های مشابه در ایران اقدام کنند. آژانس یهود و کنگره جهانی یهودیان نیز این اعدام را محکوم کردند و آن را نشانه‌ای از یهودستیزی در ایران معرفی نمودند.
مجلس سنای آمریکا قطعنامه‌ای علیه ایران تصویب کرد و دولت آمریکا از طریق کاردار سفارت خود اعتراضش را به ابراهیم یزدی، وزیر خارجه وقت ایران، منتقل کرد. یزدی در پاسخ تأکید کرد که اعدام القانیان هیچ ارتباطی با مذهب او نداشته و صرفاً به دلیل جرایم خیانت و جاسوسی بوده است. امام خمینی نیز در سخنرانی ۲۵ اردیبهشت ۱۳۵۸ این واکنش‌ها را محکوم کرد و اظهار داشت:
«این‌هایی که ادعای حقوق بشر می‌کنند و برای القانیان هیاهو می‌کنند… این‌ها هستند که حقوق بشر را پایمال می‌کنند».
دیدار نمایندگان جامعه کلیمیان ایران با امام خمینی در ۲۴ اردیبهشت ۱۳۵۸، پنج روز پس از اعدام القانیان، نشان داد که جامعه یهودی ایران از انقلاب اسلامی حمایت می‌کند. نماینده کلیمیان در این دیدار تأکید کرد که جامعه یهودی با رأی مثبت به جمهوری اسلامی، به تبلیغات دشمنان وقعی نمی‌گذارد و خود را موظف به پاسداری از انقلاب می‌داند.
منابع:
اتفاقات تاریخی به روایت اسناد ساواک، کتاب دوم. (1394).
اسناد لانه جاسوسی. (1386). جلد 4.
پایگاه‌های انقلاب اسلامی – مسجد ارک تهران به روایت اسناد ساواک. (1390).
جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل در سال 1346، طرفداری حبیب‌الله القانیان، حبیب‌الله ثابت‌پاسال و رژیم پهلوی از اسرائیل و مقابله امام خمینی(ره) و علماء.
پایگاه دسیسه‌های اسرائیلی در تهران. (1399).
صحیفه امام خمینی (نسخه الکترونیکی). جلد 7.
گزارشی از روابط پهلوی و دربار با رژیم صهیونیستی از زبان مئیر عزری.
رائین، اسماعیل. (1380). اسناد فراماسونری در ایران. جلد 1 و 2.
روزنامه اطلاعات. (1354). شماره 14799، 5 مرداد.
روزنامه اطلاعات. (1358). شماره 15849، 19 اردیبهشت.
روزنامه اطلاعات. (1358). شماره 15850، 20 اردیبهشت.
روزنامه اطلاعات. (1358). شماره 15854، 25 اردیبهشت.
روزنامه بامداد. (1358). شماره 4، 20 اردیبهشت.
روزنامه کیهان. (1358). شماره 10702، 19 اردیبهشت.
هنوز هیچ دیدگاهی ثبت نشده