پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ در خردادماه سال ۱۴۰۴، در حالی که تنش‌های نظامی میان ایران و رژیم صهیونیستی به اوج خود رسیده و آسمان ایران بار دیگر شاهد تجاوزات هوایی دشمن است، نقش پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران بیش از هر زمان دیگری برجسته شده است. این نیروی گمنام، که به گفته سرهنگ حسین صفری ابهری، معاون اسبق طرح و برنامه پدافند هوایی ارتش، «یکی از مظلوم‌ترین و گمنام‌ترین یگان‌های دفاعی» است، وظیفه حفظ امنیت آسمان کشور را بر عهده دارد. مصاحبه مرکز اسناد انقلاب اسلامی با سرهنگ ابهری، یکی از رزمندگان دوران دفاع مقدس، روایتی جامع و عمیق از فراز و نشیب‌های این نیروی حیاتی ارائه می‌دهد. این روایت، از روزهای وابستگی کامل به غرب پیش از انقلاب، تا آشوب‌های اولیه انقلاب، جنگ تحمیلی، و سرانجام خودکفایی در تولید سامانه‌های بومی، نشان‌دهنده مسیری پرچالش اما پرافتخار است که پدافند هوایی ایران را به یکی از قدرتمندترین سیستم‌های دفاعی منطقه تبدیل کرده است. در این متن، با ارجاع مستقیم به گفته‌های سرهنگ ابهری، به بررسی این مسیر تحول و نقش آن در مقابله با تهدیدات کنونی رژیم صهیونیستی می‌پردازیم.
ریشه‌های پدافند هوایی ایران: دوران پیش از انقلاب
سرمایه‌گذاری عظیم در نیروی هوایی
سرهنگ ابهری درباره وضعیت پدافند هوایی ایران در سال‌های پیش از انقلاب می‌گوید: «سال ۴۲ تا ۵۴ اعتبارات فوق‌العاده زیادی واگذار شد به صورت تصاعدی… از محل درآمدهای نفتی که در سال‌ها کشور به دست آورده بود به خاطر گران شدن نفت، منابع به راحتی تأمین می‌شد.» این دوره، که با افزایش درآمدهای نفتی همراه بود، فرصت بی‌نظیری برای تقویت نیروی هوایی و پدافند هوایی ایران فراهم کرد. به گفته ابهری، «خریدهای کلان و به صورت پکیج‌های خیلی بزرگی انجام شد، مثل خرید هواپیماهای F5، F4، F14 که به هیچ کشوری به غیر از ایران فروخته نشد، ناوگان هوایی بوئینگ، هواپیماهای سوخت‌رسان، سامانه‌های موشکی راپیر، و ۳۶ آتشبار به صورت یک پکیج کامل.» این پکیج‌ها شامل نیروی انسانی آموزش‌دیده برای تعمیرات، مهندسی و پشتیبانی بودند که به گفته او، «قدرت بسیار بزرگی برای دفاع از کشور را تأمین می‌کرد.»
این تجهیزات پیشرفته، ایران را به یکی از پنج نیروی هوایی برتر جهان تبدیل کرده بود. ابهری تأکید می‌کند: «نیروی هوایی قدرتمندی داشتیم… در جهان جزو پنج کشور قدرتمند در این زمینه بودیم.» هواپیماهای F14 و موشک‌های فونیکس، که به گفته ابهری «فقط ایران داشت»، نمادی از این قدرت بودند. اما این نیروی عظیم یک ضعف اساسی داشت: «وابستگی کامل به غرب… چیزی از خودش نداشت و تمام چیزها را کشورهای غربی تأمین می‌کردند.» این وابستگی، به‌ویژه در زمینه سامانه‌های پیشرفته مانند آواکس‌ها و شبکه فرماندهی و کنترل مکانیزه، در آستانه انقلاب به دلیل لغو قراردادها ضربه بزرگی به ایران وارد کرد.
چالش‌های جغرافیایی و نیاز به رادارهای پرنده
ابهری توضیح می‌دهد که جغرافیای کوهستانی ایران، پوشش راداری را دشوار می‌کرد: «کشورهایی که کوهستانی هستند با رادارهای معمولی قابل پوشش نیستند… ما نیازمند به رادارهای پرنده هستیم.» او می‌افزاید: «ما دو سیستم را به خاطر انقلاب از دست دادیم؛ یکی خرید آواکس‌ها بود که ۵ فروند خریداری شده بود… یکی هم شبکه فرماندهی کنترل مکانیزه که همه چیز به صورت اتوماتیک در آن صورت می‌گرفت.» این کمبودها، به‌ویژه در جنگ تحمیلی، مشکلات جدی برای پدافند هوایی ایران ایجاد کرد، زیرا رادارهای زمینی نمی‌توانستند مناطق پشت کوه‌ها را پوشش دهند.
آشوب‌های اولیه انقلاب و تأثیر آن بر ارتش
بی‌اعتمادی و تزلزل در ارتش
با پیروزی انقلاب اسلامی، باتوجه به نگرش‌های نادرست به ارتش، موقعیت این نهاد نظامی متزلزل شد. سرهنگ ابهری می‌گوید: «انقلاب به خودی خود مسائل و دگرگونی‌هایی دارد و کل کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد… تلاش می‌کردند که این ارتش را منحل کنند… تعداد زیادی نیروی متخصص با درجات بالا در شروع انقلاب کنار گذاشته شدند.» این وضعیت با حوادثی مانند کودتای نوژه و واقعه طبس تشدید شد: «این‌ها باعث شد مردم و مسئولان بی‌اعتمادی شدیدی نسبت به ارتش پیدا کنند… ممکن بود حق هم داشته باشند، کار خیلی خطرناکی را در پیش گرفته بودند.»
این بی‌اعتمادی، انضباط نظامی را از بین برد. ابهری روایت می‌کند: «وارد سایت‌های موشکی هاگ می‌شدیم… حدود ۱۵۰ نفر بودند که ده گروه سیاسی تشکیل شده بود و هر کدام در گوشه‌ای در حال بحث و جدل و درگیری بودند.» اوضاع به حدی آشوبناک بود که «سایت‌های ما بجای اینکه سایت موشکی باشد مثل باغ پرندگان بود! … روی سکوهای پرتاب موشک که بسیار حائز اهمیت است تبدیل شده بود به لانه پرندگان.» این شرایط، آمادگی ارتش را به شدت کاهش داد و به گفته ابهری، «یکی از دلایلی که صدام به خودش اجازه حمله به ایران را داد همین ضعف و تزلزل نیروهای مسلح ما بود.»
حمله صدام و بیداری ارتش
حمله صدام در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ با ۱۹۲ فروند هواپیما، با هدف نابودی نیروی هوایی ایران، مشابه استراتژی رژیم صهیونیستی در جنگ شش‌روزه بود که طی آن نیروی هوایی کشورهای عربی در آشیانه‌ها نابود شد. ابهری می‌گوید: «صدام همین سناریو را برای ما پیاده کرد… اما موفق نشد. در آن روز 5 هواپیما آسیب دیدند که دو فروند منهدم شدند و دو فروند خسارت جزئی دیدند… هر 5 فروند هواپیماهای ترابری و باربری بودند. یک جنگنده ما در آن لحظه آسیب ندید.» دلیل این موفقیت، نگهداری جنگنده‌ها در آشیانه‌های ضد بمب بود. او می‌افزاید: «این ضربه‌ای که صدام به ما وارد کرد باعث شد این بیمار کما از خواب برخیزد… ما هروقت در مقابل دشمن خارجی قرار گرفته‌ایم اختلافات درونی را کنار گذاشته و متحد شده‌ایم.»
واکنش سریع ارتش نیز قابل توجه بود. ابهری روایت می‌کند: «ساعت ۱۴ به ما حمله شد، ساعت ۱۶ هواپیماهای F4 از پایگاه‌های بوشهر… و همدان… به سمت عراق حمله کردند و پایگاه‌های عراق را بمباران شدید کردند.» این پاسخ سریع، نشان‌دهنده پتانسیل بالای نیروی هوایی ایران بود، حتی در شرایط آشوبناک اولیه انقلاب.
تحول در پدافند هوایی: از هواپایه به زمین‌پایه
تأثیر تحریم‌ها و تغییر دکترین
با آغاز جنگ تحمیلی و اعمال تحریم‌های گسترده، نیروی هوایی ایران به دلیل کمبود قطعات زمین‌گیر شد. سرهنگ ابهری می‌گوید: «یک زمانی رسید که ما لاستیک هواپیما نداشتیم… اگر این کار انجام نمی‌شد کل ناوگان هوایی را از دست می‌دادیم.» این شرایط، ایران را به سمت تغییر دکترین از هواپایه به زمین‌پایه سوق داد. او توضیح می‌دهد: «گفتند دفاع را به حالت زمین‌پایه تغییر دهیم… جنگ‌افزارهای زمین به هوایی که برای ما پیش‌بینی کرده بودند برای دفاع از پایگاه‌ها و سایت‌های رادار ساماندهی شده بود.» اما با افزایش مأموریت‌ها، مانند حفاظت از ۷۲ نقطه نفتی، پل‌ها، سدها، و مراکز حساس، فشار زیادی به پدافند زمین‌پایه وارد شد.
ابهری می‌افزاید: «برای اینکه ما بتوانیم این را جایگزین هواپیما کنیم لازم بود ارتفاع متوسط و بالا را هم مورد اصابت قرار دهیم که این کار توسط سامانه‌های موشکی هاگ انجام شد.» این تغییر تاکتیک، سامانه‌های موشکی هاگ را به یک نیروی تاکتیکی تبدیل کرد. او می‌گوید: «برای اولین بار سایت‌های هاگ را متحرک کردیم و در آبادان، اهواز و خرمشهر مستقر کردیم… سایت تبوک بیشترین تعداد هواپیما را در عملیات بیت‌المقدس مورد اصابت قرار داد.» این موفقیت، پدافند هوایی ایران را به نیرویی توانمند برای پوشش ارتفاعات بالا و متوسط تبدیل کرد.
عملیات‌های کلیدی: فتح‌المبین و بیت‌المقدس
در عملیات‌های فتح‌المبین و بیت‌المقدس، برتری هوایی عراق کامل بود. ابهری توضیح می‌دهد: «گشت هوایی‌شان را روی آسمان آبادان و اهواز قرار داده بودند… خلبانان ما ابتدا با گشت هوایی عراق درگیر می‌شدند.» اما استقرار سایت‌های موشکی متحرک هاگ، مانند سایت‌های تبوک، خیبر و بدر، معادلات را تغییر داد. او می‌گوید: «سایت تبوک به محض فعالیت… توسط عراق رویت شد… گشت هوایی‌شان را به سمت بصره عقب بردند.» این عقب‌نشینی، دست ایران را برای عملیات‌های زمینی باز کرد و نشان داد که پدافند زمین‌پایه می‌تواند جایگزین موثری برای نیروی هوایی تضعیف‌شده باشد.
اوج اقتدار در عملیات والفجر ۸
نقش کلیدی شهید ستاری
یکی از درخشان‌ترین لحظات پدافند هوایی ایران در عملیات والفجر ۸ در سال ۱۳۶۴ رقم خورد. سرهنگ ابهری، که خود در این عملیات حضور داشت، روایت می‌کند: «به ما ابلاغ شد در راستای عملیات والفجر ۸ … سایت هاگ خیبر ۳ باید منتقل شود به منطقه عملیاتی.» اما چالش‌های متعددی پیش روی نیروهای ایرانی بود، از بمباران شدید سایت‌ها تا کمبود رادار تجسس. در این میان، نقش شهید منصور ستاری، که ابهری او را «مغز متفکر و نابغه پدافندی» می‌نامد، برجسته بود. او می‌گوید: «ساعت ۱۴ شهید ستاری به منطقه آمدند… گفتند چشم‌هایت را ببند و موقعیت را هدف قرار بده!»
با هدایت دقیق ستاری و مهارت اپراتوری مانند استوار مصطفوی‌فر، که به گفته ابهری «بیشترین تعداد موشک هاگ را در دنیا شلیک کرده بود»، ایران در یک روز۸ فروند جنگنده عراقی را سرنگون کرد و روز بعد این تعداد به 23 فروند رسید: «ارتش عراق شوکه شده بود.» ابهری روایت می‌کند که در نبود رادار تجسس، ستاری از رادار جی‌پی‌اس بندر امام استفاده کرد و با اطلاعات دقیق خود، سایت‌ها را هدایت کرد: «ایشان دید بسیار قوی داشت و به قدری اطلاعات ایشان دقیق بود که زمانی ما اطلاعات ایشان را به رادار تعقیب هدف دادیم اپراتور در کمتر از ۱۱ ثانیه روی هدف قفل کرد.»
تشکیل ستاد پدافند کل کشور
این موفقیت به دلیل تشکیل ستاد پدافند کل کشور به ریاست حسن روحانی ممکن شد. ابهری توضیح می‌دهد: «این ستاد تمام نیروهای پدافندی را از نظر عملیاتی تحت پوشش خودش قرار داد… از وزارتخانه‌های کشوری، رده‌های بالا جزوی از این ستاد شدند.» این هماهنگی، مشکلات قبلی مانند عدم همکاری نهادهای غیرنظامی را برطرف کرد. او می‌افزاید: «زمانی که این ستاد تشکیل شد دستوری که به ما می‌دادند از قبلش مقدمات کار آماده بود… در باز بود و به راحتی مستقر می‌شدیم.» این هماهنگی، اقتدار پدافند هوایی را در عملیات والفجر ۸ به اوج رساند.
چالش‌های عملیاتی
با وجود موفقیت‌ها، عملیات والفجر ۸ خالی از چالش نبود. ابهری روایت می‌کند که سایت‌ها بارها بمباران شدند: «در والفجر 8 حداقل روزی 5 بار سایت بمباران می‌شد.» در روز هشتم، موشک‌های سایت به اتمام رسید: «موشک‌هایی که برای دو ماه مأموریت آورده بودم در عرض ۸ روز به اتمام رسید… سه روز با همان یک موشک به سراغ هواپیماها می‌رفتیم.» اما با ایجاد پل موقت و ارسال موشک‌ها توسط سرگرد قدیان، عملیات ادامه یافت و «با شلیک بیش از ۷۰ موشک یکی از عملیات‌های بزرگ و درخشان پدافند هوایی شکل گرفت.»
چالش‌های پدافند در عملیات‌های خیبر و بدر
محدودیت‌های اقلیمی
پدافند هوایی در عملیات‌هایی مانند خیبر و بدر با چالش‌های جدی مواجه شد. ابهری می‌گوید: «امکان استقرار سایت‌ها وجود نداشت به خاطر مسائل اقلیمی منطقه… سایت‌های هاگ ما هر کدام دو هدف را منهدم کردند و بعد از آن نابود شدند.» این شکست‌ها نشان داد که بدون پدافند هوایی قوی، نیروهای زمینی در برابر بمباران‌های دشمن، از جمله بمباران‌های شیمیایی، آسیب‌پذیر هستند. او می‌افزاید: «یک اقدام غیرانسانی نیز آنجا اتفاق افتاد… هواپیماهای ترابری عراق می‌آمدند نخاله و زباله را بر روی سر رزمندگان ما خالی می‌کردند.» این تجربه، اهمیت حیاتی پدافند هوایی را بیش از پیش آشکار کرد.
درس‌های آموخته‌شده
ابهری تأکید می‌کند که «در سال چهارم جنگ کمبود پدافند هوایی شدیدا احساس شد… مسئولان وقت نظامی هم به هراس افتادند.» اما این شکست‌ها، انگیزه‌ای برای تقویت پدافند شدند. او می‌گوید: «بعد از عملیات بدر… از ۲۳ فروند به ۱۰۳ فروند ارتقا یافت.» این جهش، نتیجه بهبود هماهنگی، استفاده از تاکتیک‌های جدید، و بهره‌گیری از تجربه‌های گذشته بود.
خودکفایی و سفر به چین
یکی از نقاط عطف پدافند هوایی ایران، حرکت به سمت خودکفایی بود. ابهری روایت می‌کند که پس از موفقیت در عملیات والفجر 8، به او دستور داده شد به چین سفر کند: «دستور داده‌اند شما با یک تعدادی از نفرات به کشور چین سفر کنید برای گذراندن دوره آموزشی سامانه موشکی HU2J.» این سفر، گامی در جهت کاهش وابستگی به غرب بود. او می‌افزاید که این حرکت، زمینه‌ساز توسعه سامانه‌های بومی مانند باور-373 شد که امروز نقش کلیدی در دفاع از آسمان ایران ایفا می‌کنند.
پدافند هوایی در جنگ امروز با رژیم صهیونیستی
درس‌های دفاع مقدس
امروز، در سال ۲۰۲۵، پدافند هوایی ایران در برابر تجاوزات رژیم صهیونیستی نقش کلیدی ایفا می‌کند. درس‌های دفاع مقدس، از جمله انعطاف‌پذیری تاکتیکی، هماهنگی بین‌دستگاهی، و خودکفایی، این نیرو را به دژی نفوذناپذیر تبدیل کرده است. ابهری تأکید می‌کند: «هر جا دفاع هوایی نباشد… دشمن به راحتی می‌تواند آسیب بزند.» رژیم صهیونیستی، که در جنگ شش‌روزه با نابودی نیروی هوایی کشورهای عربی موفقیت کسب کرده بود، امروز با پدافند هوایی پیشرفته ایران مواجه است که از تجربه‌ای گران‌بها و سامانه‌های بومی بهره می‌برد.
سامانه‌های بومی و خودکفایی
ایران امروز، با تکیه بر سامانه‌های بومی مانند باور-373، قادر است نه تنها از حریم هوایی خود دفاع کند، بلکه دشمن را در ارتفاعات بالا و متوسط ناکام بگذارد. ابهری می‌گوید: «ما هروقت در مقابل دشمن خارجی قرار گرفته‌ایم اختلافات درونی را کنار گذاشته و متحد شده‌ایم.» این روحیه، در کنار پیشرفت‌های فناورانه، پدافند هوایی ایران را به یکی از ارکان اصلی امنیت ملی تبدیل کرده است. سامانه‌های بومی، که نتیجه سال‌ها تلاش در شرایط تحریم بودند، امروز توانایی مقابله با پیشرفته‌ترین جنگنده‌ها و موشک‌های دشمن را دارند.
شباهت‌های تاکتیکی
رژیم صهیونیستی، مانند صدام در جنگ تحمیلی، از تاکتیک‌های غافلگیرانه برای تضعیف دشمن استفاده می‌کند. ابهری درباره حمله صدام می‌گوید: «صدام با ۱۹۲ فروند هواپیما آمد که نیروی هوایی ما را از جلوی پای خودش بردارد.» این استراتژی، مشابه اقدامات رژیم صهیونیستی در جنگ شش‌روزه است. اما ایران امروز، با تجربه دفاع مقدس و سامانه‌های پیشرفته، آماده مقابله با چنین تهدیداتی است. پدافند هوایی ایران، با شبکه فرماندهی و کنترل پیشرفته و رادارهای بومی، قادر است هرگونه تجاوز را به سرعت شناسایی و خنثی کند.
داستان پدافند هوایی ایران، روایتی از استقامت، نوآوری، و اتحاد در برابر دشمن است. از وابستگی کامل به غرب در پیش از انقلاب تا خودکفایی در تولید سامانه‌های پیشرفته، این نیرو نشان داده که می‌تواند در سخت‌ترین شرایط، از آسمان میهن دفاع کند. سرهنگ ابهری با افتخار می‌گوید: «زمانی که دشمن خارجی را می‌بینیم، تمام اختلافات را کنار می‌گذاریم و بر علیه دشمن متحد می‌شویم.» این روحیه، امروز نیز در برابر رژیم صهیونیستی پابرجاست. پدافند هوایی ایران، که روزگاری در برابر تحریم‌ها و آشوب‌های داخلی ایستادگی کرد، اکنون به عنوان نمادی از اقتدار ایران در منطقه می‌درخشد. با تکیه بر تجربیات دفاع مقدس، هماهنگی بین‌دستگاهی، و سامانه‌های بومی، ایران آماده است تا در برابر هر تهدیدی، از آسمان خود دفاع کند و دشمن را ناکام بگذارد.
هنوز هیچ دیدگاهی ثبت نشده