نهضت آزادی به‌ طور کلی« قلع و قمع» شوند

 از طرفی در سال‌های آغازین دهه ۴۰، محمدرضاشاه به امید اجرای اصلاحات ارضی از فشارها و انسدادهای سیاسی کاست. مهندس مهدی بازرگان و همفکرانش از این فرصت استفاده کردند و با بهره‌گیری از تجربه فعالیت در جبهه ملی تصمیم گرفتند گروه سیاسی دیگری را به­ وجود آورند که هویت مذهبی – اجتماعی داشته باشد و بر ضرورت حکومت دموکراتیک تأکید ورزد. درنتیجه پس از کاهش فشارها، در اوایل سال ۱۳۴۰ تشکیل گروهی سیاسی مبتنی بر عقاید اسلامی و ملی با عنوان «نهضت آزادی» در تاریخ ۲۷ اردیبهشت ۱۳۴۰ اعلام شد. آن‌ها به دلیل آن‌که مردم از اسم «حزب» ذهنیت خوبی نداشتند، نام «نهضت» را برای تشکیلات خود برگزیدند. مسئولیت نهضت آزادی برعهده مهندس بازرگان بود. آیت­‌الله طالقانی نیز با توجه به موقعیت ویژه‌ای که داشت، ترجیح داد به ­صورت مستقل عمل کند و به‌رغم آن‌که از بنیان‌گذاران نهضت آزادی بود، فعالیت تشکیلاتی چندانی نداشت.

با شکلگیری نهضت آزادی اما رژیم پهلوی مصمم به حذف کامل این جریان و به بند کشیدن افراد آن شد. سندی که در تاریخ ۳۰ اردیبهشت ۱۳۵۷ صادر شده و در ادامه آمده است، بازتاب روشنی از راهبرد دیرینه‌ی رژیم پهلوی در مواجهه با جریان‌های سیاسی و فکری مخالف به‌ویژه نهضت آزادی و نیروهای مذهبی متصل به آیت‌الله خمینی است. در این سند، دستور “قلع و قمع” کامل وابستگان به این گروه‌ها در شهر قم صادر شده و مقامات امنیتی موظف به اجرای سریع و بی‌چون‌وچرای آن گشته‌اند. این لحن تند و قاطع نشان می‌دهد که حکومت به مرحله‌ای از هراس و استیصال رسیده بود که دیگر حتی بر تاکتیک‌های کنترلی و اطلاعاتی معمول نیز تکیه نمی‌کرد و مستقیماً به اقدامات قهری و حذف فیزیکی و سیاسی روی آورده بود.

رژیم پهلوی که پس از قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و تبعید آیت‌الله خمینی، سیاست سخت‌گیرانه‌تری را نسبت به نیروهای مذهبی در پیش گرفته بود، با شکل‌گیری نهضت آزادی در سال ۱۳۴۰، به‌سرعت این جریان را نیز در زمره‌ی تهدیدهای ایدئولوژیک و سیاسی قرار داد. به‌رغم ماهیت مسالمت‌آمیز نهضت آزادی، اعضای آن بارها دستگیر، محاکمه و زندانی شدند و فعالیت‌های رسمی آن غیرقانونی اعلام گردید. این سرکوب نه تنها به دلیل مخالفت نظری آن‌ها با رژیم بود، بلکه به‌واسطه‌ی نفوذ گسترده‌ای که این نیروها در میان اقشار تحصیل‌کرده، دانشگاهی و مذهبی داشتند نیز تهدیدی واقعی برای مشروعیت نظام محسوب می‌شد.

شهر قم در این میان جایگاه ویژه‌ای داشت. قم نه تنها مرکز حوزه‌های علمیه و محل تجمع طلاب و علما بود، بلکه از اواسط دهه‌ی ۱۳۵۰ به یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های تبلیغاتی و سازمان‌دهی نیروهای وابسته به نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی بدل شده بود. ارتباطات مستمر نیروهای نهضت آزادی با حوزه‌ها و علما، و نقش‌آفرینی آنان در نشر اعلامیه‌ها، برگزاری جلسات فرهنگی‌ـ‌سیاسی، و تحریک بدنه‌ی اجتماعی مذهبی علیه حکومت، باعث شد که ساواک و دیگر نهادهای امنیتی قم را به‌عنوان یک نقطه‌ی بحرانی تعریف کنند.