پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ اولین بار تلاش برای تغییر نام تاریخی «خلیج فارس» به «خلیج عربی» (Arabian Gulf) در نیمه قرن بیستم و به‌ویژه پس از پایان جنگ جهانی دوم و اوج‌گیری ناسیونالیسم عربی صورت گرفت. این تغییر عمدتاً دلایل سیاسی و ایدئولوژیک داشت، نه تاریخی یا جغرافیایی. به اختصار می‌توان چند عامل را در ایجاد این تغییر موثر دانست : (1) ظهور پان‌عربیسم و ناسیونالیسم عربی، (2) انقلاب ۱۹۵۸ عراق و سیاست‌های ضدایرانی جمهوری جدید عراق و (3) اختلافات ایران و اعراب بر سر تملک جزایر سه گانه.
1)ظهور پان عربیستم و ناسیونالیسم عربی : در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، با قدرت‌گیری جمال عبدالناصر در مصر، جنبشی شکل گرفت که به دنبال اتحاد کشورهای عربی و تقویت هویت قومی عرب در برابر نفوذ غرب، ایران و اسرائیل بود. جمال عبدالناصر ایران را هم‌پیمان استعمار غرب، پشتیبان رژیم صهیونیستی و مروج نفوذ فرهنگی غرب در منطقه معرفی می‌کرد. در این فضا، نام‌گذاری «خلیج عربی» به‌عنوان نمادی از هویت عربی، یکی از ابزارهای سیاسی این جنبش شد و از تعابیری مثل «بلاد المجوس» به جای نام ایران در رسانه‌های پرمخاطب عربی مثل رادیو صوت العرب در قاهره استفاده می‌شد.
2) انقلاب ۱۹۵۸ عراق و سیاست‌های ضدایرانی: در عراق، پس از انقلاب ۱۹۵۸ و سرنگونی سلطنت هاشمی، دولت جدید سیاست‌هایی ضدسلطنتی و ضدایرانی اتخاذ کرد. چرا که از یکسوی مورد حمایت مصر و شوروی بود و از سوی دیگر ادعاهای جدیدی نسبت به مالکیت اروندرود و خرمشهر مطرح کرده بود. به همین دلیل دولت جمهوری عراق در دوره عبدالکریم قاسم از نخستین کشورهایی بود که واژه «خلیج العربی» را در سطح دولتی به کار برد.
3) اختلافات ایران و اعراب بر سر تملک جزایر سه گانه: پس از خروج بریتانیا از منطقه، اختلاف بر سر مالکیت جزایر تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی میان ایران و امارات متحده عربی باعث تشدید تنش‌ها شد. در همین دوران، کشورهای عربی جنوب خلیج فارس استفاده از واژه «خلیج عربی» را برای مقابله با ایران تشدید کردند که متاسفانه تاکنون نیز ادامه دارد.
در مقابل از سوی ایران نیز همواره تلاش‌های سیاسی، دیپلماتیک، علمی و فرهنگی برای حفظ هویت و نام حقیقی خلیج فارس ساری و جاری بوده است. در یکی از این اسناد که در گنجینه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران وجود دارد، نامه‌ای از حسن کوزه‌کنانی به هادی هدایتی وزیر آموزش و پرورش دوره پهلوی در سال 1347 شمسی وجود دارد، که در آن نویسنده با استناد به منابع تفسیری و تاریخی دانشمندان عربی و استنساخ نقشه‌های موجود در آثار آنها حقانیت نام تاریخی «خلیج فارس» را ثابت می‌کند.
این سند از جهت هوشیاری و حساسیت آحاد ملت ایران نسبت به هویت تاریخی خود و همچنین استناد آن به منابع غیرایرانی قابل توجه است.
متن این نامه بدین شرح است:
« بسم الله و له الحمد و المجد
حضور مبارک جناب آقای دکتر هادی هدایتی وزیر ارجمند آموزش و پرورش دامت معالیه تهران
با کمال احترام ضمن تمنای قبول ادعیه خالصه و تحیات وافره، فتوکپی نقشه حضرموت و شبه جزیره العرب که به طور وضوح مصرح در نام خلیج فارس میباشد تقدیم و خصوصیات مستنده هر یک نیز به خلاصه آتی باستحضار عالی میرساند:
1)علامه جوهری طنطاوی مصری استاد جامعه علوم در مصر که یکی از مفسرین شهیر اسلام در عصر حاضر میباشد، تفسیری به نام الجواهر فی تفسیر القرآن [الکریم] نوشته و در بیست و شش [ناخوانا] در سیزده مجلد در تاریخ 1350 هجری قمری در مطبعه مصطفی البابی الحلبی و اولاده بمصر به طبع رسانیده است، در صفحه 200 و 201 مجلد یازدهم فی تفسیر آیه شریفه وَٱذکُر أَخَا عَادٍ إِذ أَنذَرَ قَومَهُۥ بالأَحقَافِ کوشیده است که مدفن هود و صالح علیهما الصلوه والسلام (پیغمبر برگزیده به‌حق) در سرزمین حضرموت تثبیت نماید.
دانشمند مرقوم بر طبق سلیقه دقیقی که در تفسیر خود به کار برده است، سعی کرده است که طی نقشه‌ای، نظریه خود را روشن سازد و به همین مناسبت به استاد فن، احمد بن عبدالله السقاف که یکی از متبحرین حضرموت بود و در ترسیم نقشه مربوطه به حضرموت و بلاد عرب ید طولائی دارد، مراجعه نمود و نقشه موضوع این قسمت از تصدیع را تهیه و ضمیمه صفحه 200 و 201 مجلد یازدهم تفسیر مزیور نموده است.
2) استاد حنا الفاخوری که یکی از دانشمندان علم و ادب کشور لبنان میباشد، کتابی به نام تاریخ الادب العربی نوشته و در مطبعه بولسید بیروت به طبع رسانیده است، به منظور مشخص کردن بلاد عرب، نقشه تهیه کرده و ضمن بیان مجاورین آن بلاد، کشور عزیزمان ایران را به نام فارس و خلیج فارس را روشن و مشخص کرده است.
… تاریخ نامبرده در موقع معارفه و دید و بازدید با جناب آقای توماس بیداوید خلیفه دانشمند آشوری‌ها و اهداء نقشه حضرموت به کتابخانه کلیسای ایشان در اهواز و مذاکره در اطراف خلیج فارس، در اختیار این بنده گذارد و وظیفه میهن‌پرستی خود را به خوبی آشکار و مبانی وحدت و یگانگی ملت نجیب ایران عزیز را تایید نموده‌اند.
3) نوشته پرفسور دکتر کریشمن باستان‌شناس مشهور و متتبع فرانسوی به مناسبت تشریف‌فرمایی بندگان اعلیحضرت شاهنشاه آریامهر به جزیره خارک نوشته و طی دلایل متقنه و مثبته نام خلیج فارس را تشریح کرد و از لحاظ اهمیتی که در تبلیغ مشروع خویش تلقی نموده بود فتوکپی کرده و طی مسافرت به جزیره مزبور(که به منظور حمل و اهداء کلام‌اله آریامهر به امام [ناخوانا] و مسجد جزیره سفر کرده بود) از نسخ مرقومه پخش و مخصوصاً در میان عرب‌زیان سکنه خوزستان و خطابه‌های موثر که شرح آن خارج از این تصدیع میباشد اثر عمیقی در روحیه طبقات مختلفه ایجاد و اینک به منظور انعکاس آن به حضور آن شخصیت عالیقدر، تقدیم و رجاء واثق دارد که پس از توفیق طبع مختصری که از تاریخ عرب و دانشمندان گذشته و حال تلخیص نموده است جزوه نیز تقدیم حضور مبارک نمود و از درگاه حضرت احدیت جل و علا توفیق درک حلاوت خدمت به دین و دیانت و ملک و مملکت را برای همه مسئلت می‌نماید. والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته حسن کوزه کنانی عفی عنه 27/4/47»
نویسنده در ادامه، نقشه‌های مورد استناد در نامه را استنساخ و ارسال کرده است.
هنوز هیچ دیدگاهی ثبت نشده