پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ پس از کودتای ۱۲۹۹، رضا خان با استفاده از قدرت نظامی و ایجاد نظم در کشور، به تدریج نقش پررنگی در سیاست ایران ایفا کرد. او ابتدا با کسب عنوان سردار سپه، کنترل نیروهای نظامی را در دست گرفت و در سال‌های بعد به نخست‌وزیری رسید. در این مقام، رضا خان تلاش کرد حمایت قشرهای مختلف جامعه و نخبگان را برای پایان دادن به سلسله قاجار و انتقال سلطنت به خودش جلب کند.
پس از تلاش‌های نافرجام قاجارها برای بازگرداندن احمدشاه از اروپا و عدم موفقیت در تثبیت سلطنت او، زمینه برای تغییر نظام سیاسی فراهم شد. در آبان ۱۳۰۴، نمایندگان مجلس شورای ملی طرحی را تصویب کردند که ضمن برکناری سلسله قاجار، تشکیل مجلس مؤسسان برای تعیین حکومت جدید را ضروری دانست.
انتخابات برای تشکیل مجلس مؤسسان تحت نظارت کامل رضا خان و حامیان او برگزار شد. روند این انتخابات به شکلی کاملاً مهندسی‌شده و کنترل‌شده بود. رضا خان به واسطه نفوذ نظامی و سیاسی خود، نامزدهایی را انتخاب کرد که به سلطنت او تمایل داشتند و از قبل حمایت خود را از او اعلام کرده بودند. بسیاری از شخصیت‌های مستقل و افرادی که احتمال مخالفت آنها با سلطنت رضا خان وجود داشت، اجازه حضور در این مجلس را نیافتند. این افراد شامل چهره‌های سرشناس و سیاستمداران برجسته‌ای مانند محمد مصدق، مدرس و برخی دیگر از نمایندگان مستقل بودند.
لغو حکومت نظامی در نقاط مختلف کشور و برگزاری انتخابات مجلس مؤسسان، اولین اقدام سردار سپه بود. در اعلامیه‌ای که منتشر شد، آمده بود:
اعلان مؤسسان – در نظر داریم که مجلس شورای ملی، پس از الغای سلطنت قاجاریه، تعیین حکومت قطعی را به ملت، یعنی مجلس مؤسسان، واگذار نماید. بدیهی است که ابراز حق حاکمیت ملل تنها از طریق قاعده انتخابات ممکن است و چون این اصل به‌طور مستقیم ممکن نبود، ناچار باید توسط نمایندگان ملت انجام گیرد. و از آنجا که انتخابات با حکومت نظامی مناسبت قانونی نداشت، لذا در تعقیب همین نظریه، علاوه بر فرمان انتخاب اعضای مجلس مؤسسان، اعلامیه‌ای مبنی بر لغو حکومت نظامی از سوی والاحضرت پهلوی، رئیس حکومت موقت ایران، صادر گردید:
«اعلامیه رئیس حکومت موقتی مملکت – در این موقع که اعلام انتخابات مجلس مؤسسان داده شده، مقرر می‌داریم که تا خاتمه انتخابات مزبور، قوانین حکومت نظامی در نقاطی که برقرار است موقوف‌الاجرا خواهد بود.»
خلاف آنچه در این اعلامیه بدان اشاره شد، این انتخابات کاملاً کنترل‌شده بود. به استثنای مورخین هوادار سلسله پهلوی، اغلب مورخین جریان انتخابات مجلس مؤسسان را بر اساس زور و جبر و غیر مردمی بودن توصیف کرده‌اند. عبدالله مستوفی می‌نویسد:
«در همه جا سعی شده است که اشخاصی انتخاب شوند که موافقت آنها با سلطنت پهلوی مسلم باشد و در حقیقت دولت نام هر کس را می‌خواست از صندوق بیرون می‌کشید. مع‌هذا، عده زیادی از اشخاص از مرکز و ولایات انتخاب شده بودند که برخی از آنها وکلای موافق پهلوی در مجلس شورای ملی بودند؛ حتی بعضی که در روز نهم آبان شاید عمداً غیبت کرده بودند، بعد از آن که دیدند کار گذشته، به داوطلبین عضویت در مجلس مؤسسان عذر مافات خواستند».
ایوانف، مورخ روسی، می‌آورد:
«در ماه نوامبر 1925، انتخابات مجلس مؤسسان صورت گرفت. توده‌های وسیع مردم عملاً در این انتخابات که تحت فشار مقامات دولتی انجام می‌گرفت و کاملاً قلابی بود، شرکت نداشتند. فهرست اسامی نمایندگان مجلس مؤسسان قبلاً توسط کارمندان دولتی و پلیس تهیه شده بود. تقریباً همه آن‌هایی که به‌عنوان نماینده مجلس مؤسسان انتخاب شدند، بدون استثنا از طرفداران پادشاهی رضاخان، مالکان، بازرگانان و روحانیون بودند».
از انتخاب افرادی که واقعاً دارای آراء مستقل بودند جلوگیری شد و افرادی چون مصدق‌السلطنه، مشیرالدوله، مؤتمن‌الملک، مدرس، تقی‌زاده و غیره انتخاب نشدند. همچنین، عده کثیری از افراد غیر سرشناس که سوابق روشنی هم نداشتند، انتخاب شدند. نمونه‌ای از اخلال در انتخابات را می‌توان در شکایت اهالی ولایت عراق از انجمن نظارت بر انتخابات مشاهده کرد که طی تلگراف‌های مکرر، درخواست انحلال آن و جلوگیری از آراء تحمیلی را داشتند.
این تلگراف از طرف هیئت اتحادیه اصناف و تجار ولایت عراق در اعتراض به نحوه انتخابات مجلس موسسان و تجدید انتخابات به مجلس شورای ملی ارسال شده است.
شرح سند:
«مقام منبع وزارت جلیله داخلی دام اجلاله پنج روز است عرض حالی بر اینکه حکومت انجمنی بر خلاف مواد قانون تشکیل داده و تجدید تشکیل را خواستار شده ایم بهیچوجه جواب صادر نفرمودهاید آخرین استدعا اینکه بفوریت امر بر تجدید فرمایید و تمام اهالی را قرین تشکر و الا چاره جز تعطیل عمومی و تحصن در تلگرافخانه نداریم هیئت اتحادیه اصناف عراق(تلگرافخانه مبارکه عراق)»
منابع
ایوانف، م.س(1356). تاریخ نوین ایران، تهران: بینا، ص76.
مستوفی، عبدالله(1371). شرح زندگانی من، جلد سوم، تهران: زوار، ص 668.
هنوز هیچ دیدگاهی ثبت نشده