پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ دوره‌ی ملی شدن صنعت نفت و متعاقب آن کودتای آمریکایی- انگلیسی ۲۸ مرداد، یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین دوران تاریخ معاصر ایران به شمار می‌آید. به این مناسبت مروری بر اسناد موجود درباره‌ی طرح اولیه‌ی کودتا به دست انگلستان خواهیم داشت که توسط دونالد ویلبر نگارش یافته است. ویلبر، ایران شناس، معمار و جاسوس آمریکایی بود که نقش مهمی در طراحی مقدمات کودتای ۲۸ مرداد داشت و مشروح طرحی که در سطور ذیل مطرح میشود، نخستین‌بار توسط سازمان سیا در سال ۲۰۰۰ منتشر شد. هدف این طرح عملیاتی، بازسازی منزلت و قدرت شاه و جایگزینی دولت مصدق با دولتی بود که ایران را با سیاست‌های سازنده اداره کند و دولت‌های غربی بتوانند درباره‌ی بازار نفت با آن به توافق برسند. تدوین و انتشار طرح عملیات آژاکس، در سال ۱۹۵۴، در حالی که هنوز تمام دست‌اندرکاران و فعالان کودتا زنده بودند، امری دور از روال معمول بود؛ اما این گزارش با این هدف طراحی شد که تأکید بر روی برخی نتایج گرفته شده بعد از عملیات و صورت‌بندی برخی از آنها برای اقدامات مشابه در آینده امری لازم وضروری به نظر می‌رسید. تمامی اسامی ذکرشده در این گزارش مجدداً مورد بازبینی و صحت سنجی قرار گرفته است. این اثر تحت عنوان «سیا در ایران» به همت نعمت‌الله عاملی توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است.
خلاصه‌ی طرح اولیه که به‌وسیله‌ی نمایندگان اینتلیجنس سرویس و سیا در قبرس تهیه شد بدین شرح است:
- I. اقدامات اولیه
الف) تأمین بودجه‌ی موقتی اپوزیسیون
۱. سیا ۳۵ هزار دلار برای زاهدی تدارک خواهد دید.
۲. اینتلیجنس سرویس ۲۵ هزار دلار برای زاهدی تأمین خواهد کرد.
۳. کانال‌های بومی اینتلیجنس سرویس در ایران جهت تأمین هزینه‌های فوق برای زاهدی به کار گرفته خواهند شد.
۴. در صورت لزوم، سیا تلاش خواهد کرد رهبران برجسته‌ی نظامی را تأمین مالی کند.
ب) جلب همکاری شاه
۱. مرحله‌ی اول: شاه متقاعد شود که انگلیس و آمریکا هدف مشترکی دارند و ترس بیمارگونه از دسیسه‌های بریتانیا علیه وی از بین برود.
الف) سفیر آمریکا، لوی هندرسون، با شاه ملاقات کرده و به وی اطمینان دهد که انگلیس و آمریکا به‌طور مشترک کمک میکنند و این که بریتانیا از وی حمایت میکند نه مصدق.
ب) هندرسون به شاه بگوید که به‌زودی نماینده‌ی ویژه‌ی آمریکا برای ارائه‌ی طرح مشترک انگلیسی ـ آمریکایی به وی معرفی خواهد شد.
۲. مرحله‌ی دوم: نماینده‌ی ویژه‌ی آمریکا با شاه ملاقات و مسائل زیر را مطرح خواهد کرد:
الف) موضوعاتی برای ارائه به شاه
۱. هر دو دولت مسئله‌ی نفت را مسئله‌‌ای ثانوی تلقی میکنند.
۲. مسئله‌ی اصلی حفظ استقلال ایران و جلوگیری از قرار گرفتن آن در حوزه‌ی نفوذ شوروی است. برای تحقق این هدف، مصدق باید برکنار شود.
۳. معرفی خاندان سلطنتی به‌عنوان بهترین مدافع حاکمیت ملی.
۴. تا زمانی‌که مصدق در رأس قدرت باشد، هیچ کمکی از سوی ایالات متحده به ایران صورت نمی‌‌گیرد.
۵. مصدق باید برود.
۶. کمکهای انگلیسی ـ آمریکایی به دولت جایگزین اعطا خواهد شد.
۷. توافق نفتی قابل قبولی ارائه خواهد شد، اما دولت جایگزین نباید در این زمینه عجله کند.
ب) تقاضاها از شاه
۱. شما باید در براندازی مصدق نقش رهبری را به‌عهده بگیرید.
۲. در غیر این صورت، مسئولیت سقوط و فروپاشی کشور با شماست.
۳. همچنین، سلطنت شاه ساقط شده و حمایت آمریکا و انگلیس متوقف خواهد شد.
۴. می‌‌خواهید چه کسی ریاست دولت جایگزین را برعهده بگیرد؟ (تلاش برای هدایت شاه به‌سمت انتصاب زاهدی).
۵. ابداً این رویکرد و دیدگاه به بحث گذاشته نشود.
۶. طراحی روی عملیات به همراه زاهدی با شما مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.
- II. توافقات با زاهدی
الف) پس از توافقات فوق با شاه، به زاهدی اطلاع دهید که وی با حمایت آمریکا و انگلیس به ریاست دولت جایگزین انتخاب میشود.
ب) توافق روی طرحی ویژه برای عملیات و جدول زمانی عملیات.
دو روش برای به قدرت‌رساندن زاهدی وجود دارد:
۱. روش شبه قانونی که به موجب آن شاه با فرمان سلطنتی، زاهدی را به نخست‌وزیری منصوب میکند.
۲. کودتای نظامی.
ابتدا تلاش کنند که این کار به روش شبه قانونی انجام شود. در صورت موفقیت، حداقل بخشی از امکانات کودتای نظامی صرف عملیات خواهد شد. در صورت شکست، ظرف چند ساعت کودتای نظامی صورت خواهد گرفت.
- III. روابط با مجلس
آنچه مهم است اینکه برای انجام این کار شبه قانونی باید نمایندگان خریداری شوند.
الف) هدف اصلی به‌دست‌آوردن ۴۱ رأی علیه مصدق و تضمین به حد نصاب رساندن مجلس با اتکا به ۵۳ نماینده برای این حرکت شبه قانونی است. (ارزیابی اینتلیجنس سرویس این است که بیست نماینده‌‌ای که هم‌اکنون قابل کنترل نیستند، باید خریداری شوند).
ب) تماس با نمایندگان می‌‌بایست از طریق گروه نیروهای بومی اینتلیجنس سرویس صورت گیرد. هر جا لازم باشد سیا با [به کار بستن] فشار بر نمایندگان مجلس، حمایت آنها و بخشی از هزینه‌ها را تأمین خواهد کرد.
- IV. روابط با رهبران مذهبی
رهبران مذهبی می‌‌بایست:
الف) خبر مخالفت و نارضایتی‌شان از نخست‌وزیر مصدق را منتشر کنند.
ب) در صورت لزوم، راه‌پیمایی‌‌های سیاسی تحت پوشش مذهبی به راه بیندازند.
ج) بنیه و توان شاه را تقویت کنند.
د) پس از کودتا، از طریق رادیو و در مساجد به مردم اطمینان بدهند که دولت جدید [به] اصول اسلامی وفادار است.
در عوض به روحانی برجسته آیتالله بروجردی پست وزیر مشاور یا اجرای اصل فراموش‌شده‌ی قانون اساسی ایران مبنی بر وجود هیئتی متشکل از پنج ملاّ رهبران مذهبی برای نظارت بر مطابقت قوانین با اسلام پیشنهاد شود.
ه) تا نمایندگان طرفدار مصدق را به اقدام یا حمله‌ی مستقیم تهدید کند.
- V. روابط با بازار
رابطین بازار برای پخش شایعات ضد مصدقی و احیاناً بستن بازار به‌عنوان یک نمایش ضد دولتی به کار گرفته شوند.
- VI. حزب توده
زاهدی باید منتظر واکنش شدید حزب توده باشد و خود را برای برخورد شدیدتر آماده کند.
الف) حداقل صد نفر از رهبران حزب و گروه جبههرا دستگیر نماید.
ب) برای جلوگیری از هجوم راه‌پیمایان حزب توده، جنوب تهران را مسدود کند.
ج) با استفاده از اعلامیههای سیاه [تبلیغات]، اعضای حزب توده را مورد خطاب قرار دهد تا دست به اقدامی نزنند.
- VII. گسترش فعالیت‌های مطبوعاتی و تبلیغاتی
الف) پیش از کودتا، تبلیغات ضدمصدقی افزایش یابد.
ب) زاهدی باید به سرعت، مسئول کارآمدی را برای امور مطبوعاتی و تبلیغاتی دولت منصوب کند تا:
۱. به تمام خبرنگاران خارجی گزارش بدهد.
۲. بیانیه‌های رسمی آمریکا و انگلیس را که از قبل تهیه شده، منتشر کند.
۳. حداکثر استفاده را از رادیو تهران بکند.
- VIII. روابط با قبایل
الف) قبایل بختیاری، لر، کرد، بلوچ، ذوالفقاری، ممسنی، بویراحمدی و گروه‌های قبیله‌‌ای خمسه هیچ اقدامی در قبال کودتا نخواهند کرد.
ب) مشکل اصلی، خنثی‌سازی رهبران ایل قشقایی است.
- IX. سازوکارهای براندازی شبه‌قانونی
الف) در این لحظه، انبوه راه‌پیمایان خواستار تحصن مذهبی در صحن مجلس خواهند شد. عناصر نزدیک به رهبران مذهبی با عناصر تدارک دیده شده به‌وسیله‌ی تجار بازار به هم پیوسته، حداکثر چهار هزار نفر که به‌وسیله‌ی گروه تحت کنترل اینتلیجنس سرویس تدارک یافته با عناصر دیگری که از سوی سیا تأمین شده‌‌اند، به‌هم می‌‌پیوندند.
ب) به‌طور گسترده‌‌ای تبلیغ شود که این حرکت اعتراضی براساس نارضایتی و مخالفت عمومی با دولت مصدق، به دو دلیل به‌شرح زیر می‌‌باشد:
۱. دلیل اول این است که دولت مصدق اساساً ضدمذهبی است. این مسئله با توجه به روابط مصدق و حزب توده و روابط وی با اتحاد جماهیر شوروی به‌خوبی قابل اثبات است. درست پیش از این حرکت، سیا با اسنادی جعلی که نشان‌دهنده‌ی توافقات محرمانه بین مصدق و حزب توده است، تبلیغات گسترده‌‌ای به راه خواهد انداخت.
۲. دلیل دوم آن است که مصدق با دیکتاتوری ناخوشایند خود کشور را به سمت سقوط کامل اقتصادی پیش می‌‌برد. درست پیش از این حرکت، سیا گسترده‌‌ترین تبلیغات را درخصوص غیرقانونی بودن اسکناس‌‌های چاپ شده به راه می‌‌اندازد. سیا این توانایی را دارد که پول تقلبی را در تیراژ بسیار بالا و با کیفیت چاپ کند.
ج) تحصن مذهبی در صبح روز کودتا برگزار شود. بلافاصله پس از آن، مجلس در اقدامی دولت را محکوم کند. قرار است پس از آن، مصدق عزل و زاهدی به‌عنوان جانشین وی منصوب شود. اگر این اقدامات موفقیت‌آمیز باشد، کودتا تا بعدازظهر تکمیل خواهد شد. در صورت شکست، کودتا تا شب صورت خواهد گرفت.
هنوز هیچ دیدگاهی ثبت نشده