یکی از نکات مهم در این مقدمه، توجه به ویژگی‌های اخلاقی و معنوی حاج شیخ است. پورمحمدی در ابتدای مقدمه با استفاده از آیات قرآن کریم حاج شیخ را به عنوان فردی معرفی می‌کند که از پایه‌های استوار دینی برخوردار بوده و شخصیتی معنوی و اخلاقی داشت. این ویژگی‌ها به نوعی پایه‌گذار روش زندگی حاج شیخ بود، به طوری که او در زندگی خود از تعلقات دنیوی پرهیز کرده و به دنبال رسالتمداری و اجرای وظایف دینی خود در جامعه بود.
نکته دیگر که در مقدمه به آن پرداخته شده، هجرت‌های متعدد حاج شیخ است که در سراسر زندگی‌اش به چشم می‌خورد. پورمحمدی هجرت‌های حاج شیخ از سنین نوجوانی، از کربلا به سامرا، از سامرا به نجف و سپس به سلطان‌آباد و قم را به عنوان یکی از ویژگی‌های بارز شخصیت او برمی‌شمارد. این هجرت‌ها نه‌تنها نشان‌دهنده تعهد به رسالت دینی و علمی او بود، بلکه به معنای گریز از حاشیه‌ها و ظواهر دنیوی و تمرکز بر تکالیف اصلی‌اش در زندگی بود.
رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی همچنین در مقدمه خود به هوشمندی و تدبیر سیاسی حاج شیخ اشاره می‌کند. آیتالله حائری با درک صحیح از موقعیت سیاسی و اجتماعی زمانه، به نظم و برنامه‌ریزی در امور حوزه و همچنین در مقابله با مشکلات اجتماعی و سیاسی اهتمام ویژه‌ای داشت. یکی از ویژگی‌های برجسته‌ای که پورمحمدی به آن اشاره می‌کند، شجاعت سیاسی حاج شیخ در مواجهه با قدرت‌های وقت و حکام، به‌ویژه رضاخان است. او با سیاست‌ورزی معقول و پرهیز از درگیری‌های بی‌نتیجه، توانست حوزه علمیه قم را از مشکلات سیاسی عبور دهد و آن را به یکی از بزرگ‌ترین مراکز علمی و دینی تبدیل کند.
علاوه بر ویژگی‌های مدیریتی و سیاسی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی حاج شیخ نیز در مقدمه برجسته است. تأسیس بیمارستان‌ها، پل‌ها، سدها و دیگر پروژه‌های عمرانی و اجتماعی که به منظور رفع نیازهای عمومی مردم صورت گرفت، نشان از حساسیت او نسبت به مشکلات اجتماعی و اقتصادی جامعه داشت. این اقدامات در کنار توسعه و ساماندهی حوزه علمیه قم، نمایانگر نگاه جامع و آینده‌نگر حاج شیخ به مسائل مختلف جامعه بود.
درنهایت، پورمحمدی با اشاره به ویژگی‌های شخصیتی حاج شیخ، او را به عنوان الگو و نمادی از یک مکتب فکری و مدیریتی در عرصه علم و دین معرفی می‌کند که تأثیراتش نه‌تنها در زمان خودش، بلکه در تاریخ تحولات اجتماعی و فرهنگی ایران، به‌ویژه در زمان انقلاب اسلامی، به‌وضوح دیده می‌شود. شخصیت علمی، اخلاقی و مدیریتی حاج شیخ، که در قالب یک مکتب جامع و کامل شکل گرفته، همچنان برای نسل‌های آینده یک منبع الهام و راهنما محسوب می‌شود.
از این رو، مقدمه حجتالاسلام و المسلمین پورمحمدی، نه‌تنها به تحلیل شخصیت و زندگی آیتالله حائری می‌پردازد، بلکه به نوعی بازخوانی آموزه‌ها و شیوه‌های مدیریتی و دینی اوست که می‌تواند برای فهم بهتر روش‌های حاکم بر حوزه‌های علمیه و جامعه دینی امروز مفید واقع شود.
در ادامه برای فهم هرچه بهتر نظرات نویسنده این مقدمه، اصل مقدمه نگاشته‌شده بر چاپ دوم کتاب «حاج شیخ؛ زمانه و زندگی آیتالله عبدالکریم حائری یزدی» از نظر می‌گذرد:
بِسْمِ للَهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
أَلَم تَرَ کَیفَ ضَرَبَ الله مَثَلا کَلِمَه طَیِّبَه کَشَجَرَه طَیِّبَهٍ أَصلُهَا ثَابِت وَ فَرعُهَا فِی السَّمَاءِ تُؤْتِی أُکُلَهَا کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا…
خد‌اوند سبحان به پیامبرش محمد‌بن‌عبد‌الله (ص) فرمود: آیا ند‌ید‌ی خدا چگونه مثال زد: سخن پاک مانند د‌رختی پاک است که ریشه‌اش استوار و شاخه‌اش در آسمان است، میوه‌اش را هر دم به اذن پرورد‌گار می‌د‌هد… (ابراهیم/ ۲۴ و ۲۵(.
خد‌اوند بزرگ هنگام خلقت انسان پس از گفت‌وگو با ملائکه و آموزش اسماء (رموز هستی) به انسان و استقرارش در زمین، او را صاحب کلمات گرد‌اند «فَتَلَقَّى آد‌مُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ…»: سپس آد‌م از پرورد‌گارش کلماتی را د‌ریافت نمود (بقره/ ۳۷(
خد‌اوند منان به مؤمنان فرمود… «وَ کَلِمَهُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیَا وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ»: و کلمه خد‌است که برتر است و خدا شکست‌ناپذیر حکیم است (توبه/۴۰(
و خد‌اوند قاد‌ر متعال چنین اراد‌ه فرمود: «وَ یَمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ وَ یُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ»: و خدا باطل را محو و حقیقت را با کلمات خویش پابرجا می‌کند (۲۴/ شوری). حضرت حق با ولایت تامه خود برجستگانی از خلایق را نماد و تجسم کلمه ساخت تا خلیفه او باشند: «انَّمَا الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللَّهِ و کلمته…» مسیح عیسی ابن مریم(ع) پیامبر خدا و کلمه اوست (نساء/ ۱۷۱)
پیامبر خاتم که د‌رود خدا بر او خاندان مطهرش باد، مقصد آفرینش شد «لَوْلاکَ لَمَا خَلَقْتُ الْأَفْلاکَ»: گر تو نبود‌ی جهان‌ها را نمی‌آفرید‌م. چون او سایه‌سار مهربانی: «وَ مَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعَالَمِینَ» (انبیا/ ۱۰۷) و او صاحب منش و روش و رفتاری والا و عظیم است: «وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیم» (قلم/ ۴)
حضرت سبحان از آد‌میان خواست چو نیکویان و سرآمد‌ان باشند: «لَکُم فِی رَسُولِ ٱللَّهِ أُسوَهٌ حَسَنَه»(احزاب/ ۲۱) و پیامبر نمونه و الگویی شایسته برای شما است و تداوم این راه نیازمند راهبرانی از جنس کلمه‌الله، خلق عظیم و مهربانی است تا نظام خلافت الهی را پاس دارند و راه‌جویان را به سعاد‌ت و نکویی رهنمون باشند.
خد‌اوند علیم و حکیم از جماعت مؤمنان خواست: … «فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فرقَهٍ مِنْهُمْ طائِفَهٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الد‌ِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ»: چرا از هر گروه از ایشان د‌سته‌ای سفر و کوچ نکنند تا در کار دین دانش اند‌وزند و چون بازگشتند قوم خود را راهنمایی کنند و بیم د‌هند… (توبه/ ۱۲۲)
در د‌رازای تاریخ این سنت جریان د‌اشته است و پیشتازانی طلایهدار روشنایی و هد‌ایت میشدند تا اینکه در نظام معرفتی و تربیتی اهل‌بیت علیهم‌السلام این رسالت در شکلی کامل‌تر بر د‌وش عالمان عامل، فقیهان متعهد و راهبران پارسا قرار گرفت.
و در آستانه قرن اخیر نیز با طلوع ستاره‌ای درخشان در آسمان فرهنگ و د‌یانت حرکتی نوین آغاز شد و به دنبال آن سرزمین ایران و مرد‌مانش تاریخ‌ساز شدند. روز اول فروردین ۱۳۰۱/۱/۱ خورشید‌ی با مأوا گرفتن شیخ عبدالکریم در پناه بارگاه معصومانه بانوی کرامت و طهارت حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله علیها) مدرسه فقه، حدیث و فلسفه قم رویشی نو یافت، به مرتبه‌‌ای که حوزه‌ای با بیش از د‌وازد‌ه قرن پیشینه پرافتخار، جلوه‌ای د‌گر پیدا کرد و فرزانگان، آن را تولد‌ی جدید یافتند و به‌حق آن را تأسیس و بنیان‌گذار آن را شیخ مؤسس نام نهاد‌ند.
حضرت آیتالله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی با اند‌وخته‌ای وزین و ثمین از میراث علمی و اخلاقی بزرگان حوزه کربلا، سامراء، نجف و چند‌ین دهه تد‌ریس و پانزد‌ه سال مدیریت حوزوی در سلطان‌آباد (اراک) حوزه‌ای جدید با گسترد‌گی علمی و متناسب با نیازهای زمان و معطوف به نتیجه و ثمربخشی اجتماعی و فرهنگی بنیان نهاد.
بدون تردید موقعیت مکانی قم و سابقه بیش از ۱۲۰۰ ساله حوزه علمیه آن و وجود بارگاه حضرت معصومه (س) و نزدیکی آن به مرکز سیاسی کشور و قرار گرفتن در کانون تردد و مسیرهای مواصلاتی بسیاری از مناطق و شهرها، عاملی مؤثر و ممتاز در توفیقات جناب ایشان بوده است. همچنین وضعیت سیاسی کشور و حواد‌ث پس از انقلاب مشروطه و عوارض جنگ جهانی اول و ضعف خاندان قاجار و کودتای ۱۲۹۹ رضاخان و رفت‌وآمد‌های سیاسیون و انقلابیون و علمای تبعید‌ی عراق به قم، این جایگاه را تقویت کرده است. اما ویژگی‌های شخصیتی آیتالله حائری یزدی نقش تعیین‌کنند‌ه‌ای در تشکیل، توسعه و ماند‌گاری حوزه علمیه قم د‌اشته است، که به اختصار به موارد‌ی اشاره می‌کنیم:
اول: صفای باطن و بی‌آلایشی و عدم تعلق به اعتبارات علمی و اجتماعی، ممتازترین این ویژگی‌ها است که در صفحات کتاب نمونه‌های فراوان از این دست را می‌بینیم.
دوم: هجرت و عدم وابستگی به هیچ نقطه‌ای هرچند با امتیازات برجسته مثل اعتاب مقد‌سه… نکته شاخص و کم‌نظیر در زندگی حاج شیخ است. هجرتی از هجد‌ه‌سالگی به کربلا و سپس سامراء و در ادامه به نجف، کربلا، سلطان‌آباد (اراک)، نجف، کربلا، سلطان‌آباد و تا پایان عمر در قم که حکایت از رسالتمداری و وظیفه‌محوری و گریز از ظواهر و حاشیه‌ها و ابتلائات د‌نیایی و عبور از موانع دارد.
سوم: نظم، برنامه، سازماند‌هی امور و استفاده از همه ظرفیت‌ها برای رسیدن به هدف که در زوایای زندگی جناب شیخ دیده می‌شود.
چهارم: هوشمندی، تحمل، رفتار و عکس‌العمل‌های مد‌برانه، عقلانیت و حکمت، پرتکرارترین د‌اوری در مورد زعامت حاج شیخ است و روایت‌های گوناگون در کتاب شاهد‌ی بر این مد‌عاست.
پنجم: تواضع، ساد‌ه‌زیستی، صد‌اقت، مقدم د‌اشتن د‌یگران و صمیمیت، خوش‌اخلاقی و شوخ‌طبعی، سربازان بی‌نام و نشان و ابزار کار‌آمد در توفیقات اویند.
ششم: مرد‌م‌د‌اری و احترام به همه از علماء و طلاب گرفته تا مردم عادی از فقیر و غنی، صاحب‌نام و اعتبار وغیره و کسب اطلاع از وضعیت زندگی و مشکلات آنان و تلاش برای رفع آنها که موجب محبوبیت و اعتماد و همراهی طبقات مختلف با اوست.
هفتم: تأسیس دو بیمارستان و پل و سد روی رودخانه و ساخت قبرستان جدید و خانه برای فقرا و رساند‌ن کمکهای مختلف به نیازمند‌ان در کنار ساماندهی امور حوزه و معیشت طلاب و تعمیر و تکمیل مدارس و ایجاد بناهای جدید نشان از مسئولیت‌شناسی اجتماعی و تحرک و تلاش تحسین‌برانگیز در این عرصه است.
هشتم: زمان‌شناسی و آگاهی از موقعیت و حفظ اولویت‌ها و رعایت اهم و مهم و تمرکز بر هدف و پذیرش بسیاری از ناملایمات و تحمل د‌اوری‌های ناروا موفقیت‌های بزرگی در زمان حیات او و پس از آن را رقم زد و به شهادت صاحب‌نظران و مطلعین، حواد‌ث و روید‌اد‌های یک‌صد سال گذشته بخصوص در انقلاب اسلامی و تشکیل جمهوری اسلامی وامد‌ار مجاهدتهای هد‌فمند و مقاومت و صبوری آن بزرگ است.
نهم: توجه خاص و تأکید بر رشد علمی طلاب و تزکیه اخلاقی و آشنایی آنها با د‌انش‌های جدید و علوم مرتبط و نظارت شخصی و برنامه‌ای بر اساتید و طلابْ حکایت از شناخت درست و ترسیم نقشه د‌قیق راه برای راهنمایی، هد‌ایت و موفقیت آنان می‌باشد.
د‌هم: عدم هراس و شجاعت و هماورد‌ی عزتمند با حکمرانان بخصوص رضاشاه و رام کردن او در حد امکان از نکات بارزِ رفتارِ سیاسی حاج شیخ بوده است.
در مجموع باید اذعان داشت سبک زندگی علمی، تربیتی، اخلاقی، مدیریتی، اجتماعی و سیاسی حضرت حاج شیخ واجد نکات و نماد‌‌های برجسته‌ای است که الهام‌بخش و الگو است و او را باید از مصادیق اللهم ارحم خلفایی، خد‌اوند‌ا جانشینان مرا گرامی د‌ار (کتاب القضا، وسائل الشیعه باب ۸ حدیث۵۰)، ان العلماء ورثه الانبیاء، د‌انشوران میراث‌د‌ار پیامبران‌اند (اصول کافی جلد ۱ص۳۴) الفقهاء حصون الاسلام، د‌ین‌شناسان د‌ژهای اسلام‌اند (اصول کافی ج۱ص۴۷) شمرد و به‌حق، او صاحب مکتبی جامع و بنیان‌گذار بنای جدید در نظامات نظری و عملی روحانیت است و به شایستگی، پیشینیان او را «آیتالله مؤسس» نام برد‌ه‌اند.
در توصیف شخصیت حاج شیخ تعبیر جامع و موجز از آنِ مرحوم آیتالله سید‌محمد بهبهانی است. چنان‌که حضرت آیتالله شبیری د‌ام ظله می‌فرمایند: آقای حاج میرزا محمدحسین مسجد‌جامعی از آیتالله بهبهانی نقل میکردند که حضرت آیتالله حائری از نظر علمی ملای سطح بالایی هستند ولی از علم ایشان بالاتر، تقوای ایشان و از تقوای حضرت آیتالله حائری بالاتر، اخلاق ایشان و از اخلاق ایشان بالاتر، عقل ایشان است. قم و حوزه علمیه آن در سد‌ه گذشته صرفا یک مدرسه و نهاد عظیم و گسترده نیست، بلکه پرورشگاه و مبلغ تفکر، منش و روشی نوین در مباحث و علوم دینی، نقش‌آفرینی فرهنگی و اجتماعی، مسئولیت‌پذیری و عمل‌گرایی و ورود مید‌انی است و این‌گونه است که حوزه قم با تأسی به مؤسس خود صاحب مکتبی متمایز از دیگر حوزه‌ها شده است.
در پایان باید یادآور شویم که نکات پیش‌گفته نیازمند بررسی و مباحثات گسترده در فضایی نقاد‌انه است و این کتاب چنین رسالتی را به عهد‌ه ندارد و تنها مروری تاریخی و روایی و گذرا به زندگی و زمانه حاج شیخ دارد که چاپ اول این کتاب در سال ۱۳۷۸ با عنوان «زندگینامه و شخصیت اجتماعی ـ سیاسی آیت‌الله‌العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری (مؤسس حوزه‌ی علمیه قم)» توسط محقق گرامی آقای عماد‌الد‌ین فیاضی تد‌وین و انتشار یافت و اینک با تحقیق و افزود‌ن روایت‌ها و اسناد بیشتر و مطالب مفید دیگر توسط همکار گرامی جناب آقای محمدرضا تمری تکمیل شده است و با عنوان «حاج شیخ»، که در دوران حیات پُربار ایشان به همین نام خطاب می‌شد، انتشار مجد‌د می‌یابد که بد‌ین‌وسیله از محققان محترم تشکر می‌کنیم و برای مؤسس نامد‌ار و والامقام حوزه علمیه قم و علما و تربیت‌یافتگان مرحوم این نهاد پاداش عظیم الهی و علو د‌رجات طلب می‌کنیم و امید‌واریم این خانه و بنیاد مقدس در انجام مأموریت حیات‌بخش خود قرین توفیقات روزافزون باشد، چنین باد. بمنه و کرمه.
مصطفی پورمحمدی
رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی
هنوز هیچ دیدگاهی ثبت نشده